بستانيست حماض سواقى حماض مائيست وحماض البقز نيز گويند حمض اسم مجموع اشجاريست كه بموحتى داشته باشد وگويند مخصوص اشنانست حمار البيت وحمار قبان هربه است حمص الكرسنى حمص برى است حمضيض نوع صغير حماض است شبيه بسه بركه ودر تنكابن ترش واش نامند حماض الاترج ترشى ترنج است حماض الارنب كشوت است حمر الارض خراطين است خسخم نبات خبه است وبخاء معجمه نيز آمده وبلغة شام وديار بكر اسم لسان الثور است حماظ نوعى از جميز است حمل وحملان به فارسى بره نامند و در لحوم مذكور مىشود انشاءالله تعالى حميرا اسم عربى ابوخلسا است وبكسر حاء اسم فسافس است حنظل ثمر گياهى است بقدر هندوانه بسيار كوچكى ودر نهايت تلخى ونباتش شبيه به نبات هندوانه وبرگش از آن كوچكتر وسبز واندرون زرد او بد است وآنچه در بوته منحصر بيكى باشد از جملهء سموم وشخم او ماداميكه در پوست باشد قولش تا چهار سال باقيست وآنچه بيرون آورده باشند تا دو سال وبهترين او سفيد است كه از بوته كثير الثمر گرفته باشند ومستعمل شحم اوست در اول چهارم گرم ودر آخر دويم خشك ومسهل سود او بلغم غليظ ومفتح افواه عروق ومسقط جنين وقاتل آن وجاذب اخلاط از عمق بدن وجهة فالج وامراض بارده ودماغى واعضاى عصبانى وعرق النساء ومفاصل ونزلات مزمنهء غليظه چشم وسينه وعمر النفس انتصابى وربو وسرفه مزمنه وامراض بارده كرده ومثانه نافع ومضر دماغ حار ومعده ومصدع در هواى بسيار سرد ومورث مغص وكرب ودر هواى بسيار گرم باعث اسهال وموى والتههاب ومصلحش كتيرا ومقل ونشاسته ومضر ابدان نحيف ومصلحش آب فواكه وقدر شربتش از يكدانگ تا نيم درهم وبهترين اصلاح آنستكه سائيده بماء العسل سرشته خشك نمود پس با كثير او غيره بسايند وبدلش بوزن او بيد انجير وثلث آن جرمل وحقنهء طبيخ او كه در ست او را جوشانيده باشند جهة قولنج بلغمى وريحى وعرق النساء وفالج وامثال آن وشياف او مسهل قوى وفرزجهء او قاتل جنين وطلاى سبز او جهة عرق النسأ ودردهاى بارده وبخور او مدر حيض وضماد او چند مرتبه بر كف پا جهة جذام وسعوط آب او جهة زردى چشم وپاشيدن آب طبيخ او در خانها جهة كشتن كيك ومنع تولد آن مؤثر است وچون حنظل را سوراخ كرده دانها را بيرون كنند وبر روغن زنبق حملو كرده ثقبه را مسدو ساخته بخمير بگيرند وبر روى آتش گزارند تا چند جوش كند خضاب او وآشاميدن او را در حمام جهة سياه كردن موى ومنع سرعت سفيدى آن مجرب دانسته‌اند وقطور روغن زيتون كه حنظل در او جوشيده باشد جهة درد گوش وماليدن آن بر دندان جهة آسانى كندن دندان مؤثر وسعوط و مفتح سدهء دماغى وطلاى او جهة رفع آثار ويرقان ونيكو كردن رخسار واكتحال رماد او جهة سياه كردن چشم ازرق بغايت مفيد وجهة درد مقعد نافع وتخم او مسهل ومقيئ ومورث دوار چون مكرر بشويند ودر آب نمك بخيسانند تا تلخى او زايل شود پس كوبيده با شير وخرما بجوشان خوردن آن مورث صحت بدن وبرگ خشك او بقدر دو درهم با ناسته وصمغ مسهل سودا او با انيسون وافتيمون وايارهء فيقرا جهة ماليخوليا وصرع وداء الحيه وجذام وامراض سودا وى طبيخ بيخ او جهة استسقأ وگزيدن عقرب وافعى وخون منجمد وداء الفيل وضماد برگ او با آب ونشاسته جهة تحليل اورام وقطع سيلان خون منفجر مفيد وچون جوف حنظل را خالى كرده سركه در آنريخته بجوشانند جهة درد دندان وتقويه لثه بغايت نافع است وروغن حنظل كه از دو جز وآب تازهء او با يكجز وروغن كنجد وزيتون ترتيب داده بجوشانند تا روغن بماند جهة امراض بارده ودردهاى آن ومنع ريختن موى ورفع دوى وطنين گوش وگرم آن ودرد دندان وجوش سرد وآشاميدن يك درهم او مسهل بلغم واقسام كرم وتدهين او با زهرهء گاو بر ناف جهة اخراج اقسام كرم وحقنهء او جهة قولنج نافع است واگر تازهء او نباشد ربع رطل از شحم او را بايد جوشانيد وبا يكر طل روغن طنج نمود حنطه به فارسى كندم نامند وبهترين او تازهء باليدهء مايل بزردى وبعد از آن جنس سفيد اوست در اول گرم ودر بيوسته ورطوبة معتدل وتازهء او كه خشك نشده باشد در دويم تر وبهترين غذاهاى اصحأ وكثير الغذاء ومسمن ومسدد ومضر صاحبان سدهء عروق واحشأ وخام او مولد كرم معده ومصلحش سركه ء كهنه ومضر زنان حامله وپختهء او نفاخ ودير هضم ومولد رياح ومصلحش شيرينيها وخوردن آب بر بالاى او مورث قولنج ريحى است وآرد گندم كه پخته باشند ونان فطير قابض اند وآرد مطبوخ او با شكر وبادام جهة سرفه ونفث الدم ودرد كرده وسينه وتسمين بدن لغايت مؤثر وبا نعناع وروغن تازه جهة خشونة سينه وضماد كندم ممصوغ جهة نضج دمل وطلاى آرد گندم با سكنجبين جهة بثور لبنيه وباعصارهء بيخ جهة منع ريختن فضول باعصاب ونفخ امعأ وبا شراب وسركه جهة سم هوام وبا آب گشنيز جهة روع وتحليل اورام حاره وخنازير وغدديه مجرب وپختهء او با آب وروغن زيتون محلل اورام حاره وذر ورا بر موضع گزيدهء سگ ديوانه بغايت مفيد وچون خمير كندم را بر موضع كزيدهء سك چند ساعت بسته نزد سگ اندازند هر گاه سگ آنخمير را تناول نكند ظاهر مىشود كه سگ گزنده ديوانه بوده است وروغن گندم كه باقرع گرفته شود وطريق آن در دستورات مذكور است جهة قوبا ومعفه وخزاز وگلف نافع وضماد گندم وسوخته با موم وروغن گل جهة جلاى رخسار بيعديل است حند قوقا اسم نبطى است از جنس يونجه وبرى وبستانى مىباشد وبريرا به عربى حباقا وبه فارسى وبواسپست صحرائى نامند وبستانى او را به عربى وزق ودر اصفهان